1. Пресс-центр
  2. Новости
  3. СМИ о ВНЦ РАН
  4. «Ирон Нартиадæ» – англисаг æвзагыл

«Ирон Нартиадæ» – англисаг æвзагыл

Июль 28, 2022 Просмотров: 125

Нырыккон зонадон ӕмӕ культурон царды ӕрцыд, фыдыбӕстӕйон ӕмӕ дунеон гуманитарон зонады фундаменталон нысаниуӕг кӕмӕн ис, ахӕм ахсджиаг цау. Рухсмӕ фӕзынд зындгонд уӕрӕсейаг ахуыргонд, историон зонӕдты доктор, профессор, Уӕрӕсейы Федерацийы зонӕдты сгуыхт архайӕг Цыбырты Людвигы монографи «Осетинская Нартиада. Мифологические истоки и ареальные связи»  – Ossetian Nartiada. Mithological sources and areal links.

Монографи мыхуыры рацыд Абайты Васойы номыл Цӕгат Ирыстоны Гуманитарон иртасӕнты институты зонадон советы рекомендацимӕ гӕсгӕ.

Нырыккон академион зонадӕн характерон у ӕндӕр ӕмӕ ӕндӕр бӕстӕты ахуыргӕндты ӕнгом ӕмархайд. Æмӕ, кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, зонындзинӕдты  глобалон уавӕрты бӕрзонд нысаниуӕг ис зонадон иртасӕнты дунеон зонадон ӕвзагыл нымад ӕрцӕуӕг англисаг ӕвзагмӕ тӕлмацгондӕй популяризаци кӕнынӕн. Фольклористикӕйы интегративон процессты фӕстиуӕгӕн ӕргом цӕуынц дунейы ӕндӕр ӕмӕ ӕндӕр адӕмты эпикон культурӕ объективондӕрӕй сахуыр кӕныны перспективӕтӕ.

Фыццаг хатт чиныг уырыссаг ӕвзагыл рухсмӕ фӕзынд 2016 азы, Дзӕуджыхъӕуы рауагъдад «Ир»-ы ӕмӕ йын уыд ахсджиаг ахадындзинад нартзонынады, бӕлвырд ӕрцыд иртӕстцӕуӕг ӕрмӕгы уникалондзинад ӕмӕ бирӕаспектон нысаниуӕг, афтӕ ма йӕ теоретикон ӕмбарынады уӕрӕхдзинад дӕр.

Нартзонынады иртасӕнтӕм фидар цымыдисдзинад ӕмӕ уыдоны англисаг ӕвзагыл кӕсджытӕм фӕхӕццӕ кӕныны актуалондзинады фӕрцы ӕнӕмӕнгхъӕуӕгыл нымад ӕрцыд чиныг ногӕй рауадзын англисаг ӕвзагмӕ тӕлмацгондӕй. Ахӕм фӕндон бахастӕуыд фыццаг рауагъды презентацийы рӕстӕджы.

Монографи ӕнтыстджынӕй адарддӕр кодта этнографи ӕмӕ ирӕтты динон-мифологион цӕстӕнгасы фӕдыл авторы зындгонд куыстыты, кӕцытӕ райстой иумӕйаг нымад: «Народный земледельческий календарь осетин» (1976 аз), «Древнейшие пласты духовной культуры осетин» (1984 аз), «Традиционная духовная культура осетин» (2008 аз), «Осетинская этнографическая энциклопедия» (2013 аз) ӕмӕ ӕндӕртӕ.

Ацы рауагъды ахсджиагдзинад ис уый мидӕг, ӕмӕ Цыбырты Людвиг йӕ разы сӕвӕрдта хӕс, объективон иртасджыты хъусдард зындгонд фольклористты цалдӕр фӕлтӕры, уыцы нымӕцы нартзонынады корифейтӕ В.Ф. Миллер, Ж. Дюмезиль ӕмӕ Абайты Васойы  принципиалон позицимӕ аздахын. Номдзыд ахуыргӕндты сӕйраг идейӕты фӕдыл цӕугӕйӕ, сӕ иртасӕнты сын рӕзын ӕмӕ баххӕстдӕр кӕнынимӕ иумӕ Цыбырты Людвиг деликатон хуызы ӕмбарын кӕны, «кавказаг субстрат»-ы версийы иуӕй-иу фарсхӕцджыты ӕруадзгӕ ныхмӕвӕрддзинӕдты, ӕмӕ бынтон бындуронӕй бӕлвырд кӕны кавказаг «Нартиадӕйы» индоевропӕйаг (индоирайнаг) уидӕгты.

Закъонбӕрцон у, ахуыргонды раз цы иууыл актуалондӕр фарстатӕ лӕууыд, уыдонӕй иу кӕй у «Нартиадӕйы» фыццаг гуырӕны этникон сконд. Нарты эпосы генезисы фарстатӕ ӕвзӕрст цыдысты фыдыбӕстӕйон ӕмӕ фӕсарӕйнаг иртасджыты бирӕнымӕц куыстыты. Фӕлӕ, бӕлвырд рӕстӕджы дӕргъы ӕнӕдызӕрдыггагыл нымад цы уӕлӕнгай верситӕ цыдысты, уыдоны нырыккон кавказзонынады арӕхӕй-арӕхдӕр райдыдтой ногӕй иртасын ӕмӕ ӕмбарын кӕнын.

Зындгонд ахуыргонд Владимир Кузнецовы хъуыдымӕ гӕсгӕ сӕ историон хӕдгъуыздзинад агурӕг адӕмты фӕтыхджындӕргонд цымыдисдзинад ӕркодта уымӕ  – стыр ӕмӕ чысыл адӕмты интелектуалон элитӕтӕ райдыдтой хъӕппӕрис ӕвдисын сӕ этносы историон ног реконструкциты фӕдыл. Фӕзынд Цӕгат Кавказы адӕмты историйы ног, порадоксалон концепцитӕ, номхуындӕй мӕхъӕлмӕ, хъӕрӕсейӕгтӕм ӕмӕ балхъайрӕгтӕм. Ахуыргонд йӕ хъусдард здахы уымӕ, сӕйраджыдӕр сӕ тых кӕй сарӕзтой, X-XII ӕнусты рӕзты бӕрзонд ӕмвӕзадмӕ схизӕг разфеодалон паддзахад  – астӕуккагӕнусон Аланимӕ. Уыимӕ иумӕ, куыд историон зонад, афтӕ фольклористикӕйы реформатортӕ дӕр уӕлдай хъусдард здахынц нарты хъайтарон эпосмӕ, кӕцы сын ссис зонадон ӕцӕгдзинадмӕ дардлӕууӕг, эпосы фыццаградон бындуры фӕдыл тохы идеологон объект.

Хъӕуы банысан кӕнын уый, монографийы автор рӕгъмӕ кӕй хӕссы эпос «Нартӕ»-йы алыгъуызон верситы фӕдыл бӕлвырд историографион ӕмӕ иртасынадон куыстыты. Нартзонынады йын йӕ бирӕазон фӕлтӕрддзинад, афтӕ ма нырыккон къуындӕг националон интерестӕ бахъахъхъӕныны фӕдыл псевдозонадон эксперименттӕ хынцгӕйӕ дӕр, профессор Цыбырты Людвиг йӕ чиныджы бындуриуӕг кӕны зонадон анализ ӕмӕ историзмы объективондзинадыл.

Авторы хъуыдымӕ гӕсгӕ: «Нарты эпос махӕн хӕстӕгдзинад кӕны дунеон эпикон культурӕимӕ, йӕ ахӕм шедевртимӕ куыд «Илиада», «Одиссея», «Манас», «Песнь о Роланде», «Песнь о нибелунгах» ӕмӕ ӕндӕртимӕ. Фӕлӕ, куыдфӕндыйӕ дӕр, мах эпос хицӕн кӕны йӕ рагондзинадӕй, монументалондзинадӕй, сюжетты хъӕздыгдзинадӕй, историон-этнографион ӕрмӕджытӕй, афтӕ ма йӕ интернацоналон характерӕй дӕр; специалистты цымыдисдзинад ӕм тынг бӕрзонд у».

Ахуыргонд ног зонадон аргументты фӕрцы фидар кӕны эпос иртасджыты рӕстдзинад нарты кадджыты скифаг-алайнаг бындуры тыххӕй, бахахх кодта эпикон текстты равзӕрды субстратон-кавказаг ӕмӕ ӕндӕр концепциты мӕнгдзинад. Ирӕтты дзыхӕйдзургӕ сфӕлдыстад зонадон ӕгъдауӕй ахуыр кӕныны бындурӕвӕрӕг, ретроспективон метод ӕмӕ критикон анализы методӕй пайдагӕнӕг Всеволод Миллеры иртасынадон принципыл цӕугӕйӕ, Цыбырты Людвиг адарддӕр кодта ӕмӕ дзӕвгарбӕрцӕй ауӕрӕхдӕр кодта скифаг культурӕйы европӕйаг, персаг ӕмӕ индоирайнаг рагондзинӕдты архетипикон мотивтӕ ӕмӕ ирон «Нартиадӕйы» символты ӕрымныхгонд параллелты.

Уыимӕ иумӕ Цыбырты Людвигы чиныг у ирон эпос «Нартӕ»-йы мифологон гуырӕнты зонадон аргументацигонд куыст. Бындурӕвӕрд дзы ӕрцыд нартзонынады рӕгъмӕхастцӕуӕг «Нартиадӕйы» абхазаг-адыгейаг версийы мӕнгдзинад, бӕлвырд ӕй кӕны, «Нарты кадджыты» мифологион гуырӕнтӕ арф кӕй цӕуынц скифаг-сӕрмӕтаг дунейы. Ацы фарстаты иртасгӕйӕ ахуыргонд бындуриуӕг кӕны индоевропӕйаг адӕмты ӕртӕфункционалон теорийӕ, кӕцыйы бакуыста Жорж Дюмезиль ӕмӕ ӕрфидар нартзонынады, Европӕйы адӕмты мифологон ӕмӕ эпикон уацмыстимӕ сын цы бирӕнымӕц ӕнгӕсдзинӕдтӕ ис, уыдон рӕгъмӕ хӕсгӕйӕ.

Ацы контексты стыр цымыдисдзинад ӕвзӕрын кӕнынц, автор ирӕтты фольклор ӕмӕ этнографийы фӕдыл цы зонӕнтӕ хӕссы, уыдон, афтӕ ма «Нарты кадджыты» сюжетон-фӕлгонцон системӕйы  ритуалон фӕтк реконструкци кӕныны ӕууӕлтӕ, ӕмӕ у ахсджиаг аргумент, кӕцы бӕлвырд кӕны, ӕнӕдызӕрдыгӕй нырыккон ирӕттӕ кӕмӕ хауынц, уыцы ирайнагӕвзагон этникон къордты адӕмонэпикон уацмыстыл нарты эпосы ӕндӕвдад.

Ареалон бастдзинӕдтыл ахадгӕйӕ аххӕссын чиныджы кӕны феноменалон, уымӕн ӕмӕ ирӕтты кадджыты дунейы адӕмты мифоэпикон бынтимӕ уӕрӕх контексты ӕрӕмных кӕныны анализ уынӕм фыццаг хатт. Нартзонынады классикты фӕстӕ Евразиаг адӕмты бӕрӕг хайы эпикон уацмысты нарты хъайтарты аналогтӕ агурын ногӕй бафидар кодта скифаг-алайнаг этникон знӕмы «Нартиадӕйы» райдайӕн бындуры рӕзт райгуырын ӕмӕ рӕзын кӕныны хъуыды.

Абайты Васо йӕ зындгонд куыст «Нарты эпос»-ы рӕгъмӕ кӕй хӕссы, уыцы ареалон бастдзинӕдты фӕдыл уагӕвӕрд рӕзын кӕнгӕйӕ Цыбырты Людвиг хӕссы Японы денджызгӕрӕттӕй Скандинавийы онг уӕрӕх тыгъдадты цӕрӕг адӕмты эпикон уацмыстимӕ сюжетон параллелтӕ. Уый фӕстиуӕгӕн раргом бирӕнымӕц зонӕнтӕ, зӕгъӕм, Кароль Артур ӕмӕ Нарты Батрадзы мӕлӕты тыххӕй мотивы фӕдыл компонентон сюжетонфӕлгонцады текстты хсӕн параллелтӕ, сӕ хъысмӕтты алӕмӕтон цирхъы нысаниуӕг. Ахуыргонд нын бындуронӕй уырнын кӕны, ахӕм ӕнгӕсдзинӕдтӕ кӕй сты кӕнӕ иумӕйаг индоевропӕйаг хиондзинады, кӕнӕ сӕ кӕрӕдзийӕ райсыны фӕстиуӕг, кӕцыйӕн уӕвӕн нӕ уыдаид, эпос хӕсджытӕн ивгъуыд дуджы ӕнгом контакттӕ куынӕ уыдаид, уӕд.  Ацы хъуыды бафидар кӕныны фӕдыл автор констатаци кӕны ахӕм факт, цыма Кавказы цӕрӕг ӕппӕт адӕмтӕй, эпос хӕсджытӕй, нӕ эрӕйы агъонмӕ 1 мин. азӕй нӕ эрӕйы 1 мин. азмӕ  («Нартиадӕйы» рӕзты рӕстӕг) ӕрмӕстдӕр скифтӕ-сӕрмӕттӕ-алантӕн уыд контакттӕ адӕмты ахӕм уӕрӕх къордтимӕ. Уый ӕмрӕстӕджы сӕрмӕттӕ-аланты иу хай цардысты Централон Разкавказы ӕмӕ сын контакттӕ нӕ уыд незамайнаг кавказӕгтимӕ.

Авторы абаргӕ-ӕрӕмныхгӕнӕн иртасӕнтӕ раргом кодтой ирон нарты эпосы сюжетты ахъаззаг хайы ӕнгӕсдзинӕдтӕ индоевропӕйаг адӕмты зындгонд эпикон уацмысты мотивты ӕнӕхъӕн рӕнхъимӕ.  Нарты Сослан ӕмӕ Батрадзы цӕрдхъом фӕлгӕндзтӕ фӕахъаз сты индоевропӕйаг, индоирайнаг, антикон, кельтаг, скандинаваг эпикон дунейы аналогон персонажты параллелтӕ ауадзынӕн: Сослан  – Рама, Сослан  – Индра, Сослан  – Варни, Сослан  – Геракл, Батрадз  – Индра, Батрадз  – Артур, Батрадз  – Кухулин, Батрадз  – Арес, афтӕ ма Сырдон  – Локи ӕмӕ ӕндӕртӕ.

Фольклорон иртасӕнты анализ ахуыргондӕн радта ӕрмӕст эпосы географион арӕнтӕ ауӕрӕхдӕр кӕныны нӕ, фӕлӕ йын йӕ хронологион фӕлгӕттӕ фӕарфдӕр кӕныны фадат дӕр. Цыбырты Людвиг разы у, раздӕр Гаглойты Юри кӕй раразмӕ кодта, уыцы аргументтыл, кӕцытӕ фадат дӕттынц эпосы рӕзты гуырӕнтыл суанг нӕ эрӕйы агъонмӕ 11 мин. ахӕцынӕн.

Уыимӕ иумӕ монографийы автор бындуронӕй иртасы Кавказы цӕрӕг адӕмты культурон диалог дӕр. Чиныджы бӕстон ӕвдыст цӕуынц параллелтӕ ӕмӕ иллюстрацитӕ нарты эпосы ӕндӕр националон верситӕй; бӕстонгонд цӕуынц Цӕгат Кавказы цӕрӕг адӕмты эпикон традициты иумӕйагдзинӕдтӕ ӕмӕ ӕввахсдзинӕдты аххосӕгтӕ, афтӕ ӕргом цӕуынц ареалон фембӕлдтытӕ, контакттӕ ӕмӕ ӕмархайд  ӕндӕр этносты фольклоримӕ: европӕйаг (скандинавты, славянты, кельтты, италикты фыдӕлты) ӕмӕ тюркаг-монгойлаг адӕмты.

Ахуыргонд констатаци кӕны, ныры ӕрдӕгӕнусон ӕмгъуыды иуӕй-иу нартиртасджытӕ (А.М. Гадагаталь, М.Я. ӕмӕ З.Ю. Кумаховтӕ, А.М. Гутов, М.Ч. Джуртубаев, И.А. Дахкильгов ӕмӕ ӕндӕртӕ.), эпосы рӕзты скифаг-алайнаг гуырӕнтыл иуварс ахӕцгӕйӕ, раразмӕ кодтой ӕмӕ фидарӕй хӕцынц ахӕм гипотезӕты фарс, кӕцытӕм гӕсгӕ нарты эпосы астӕумагъз «дихгонд» цӕуы этникон верситыл, автортӕй чи цы нацийӕ у, уымӕ гӕсгӕ. Ахӕм уырнӕнтӕ хицӕн кӕнынц бӕлвырд субъективизмӕй ӕмӕ сын нӕй ӕмбӕлон зонадон аргументацион бындур, уымӕ гӕсгӕ ӕфхӕрд баййӕфтой нӕ коллегӕты рӕстаг критикӕйӕ (А.А. Петросян, Абайты Васо, Гаглойты Юри). Æркӕсӕм Цыбырты Людвигы уӕзгӕ хатдзӕгмӕ, кӕцы иуварс кӕны уыцы ӕруадзгӕ рӕдыдты: «Кӕд эпос ӕцӕгӕй дӕр Кавказы цӕрӕг адӕмтӕн иумӕйагӕй фӕзынд, уӕд ӕвзӕры фарст Кавказы ӕппӕт адӕмтыл йӕ алыгъуызон парахатдзинады тыххӕй. Кӕсгон адӕммӕ цъус хъӕздыгдӕр у, ӕмӕ Кавказы ныгуылӕйнаг кӕрон цӕрӕг адыгейаг знӕмтӕ – убыхӕгтӕм та – бынтон лӕмӕгъ; Аланты комкоммӕ сыхӕгтӕ – мӕхъӕлмӕ – эпос хъахъхъӕдгонд ӕрцыд хуыздӕр, ӕмӕ скӕсӕнырдӕм – дагъыстайнӕгтӕ ӕмӕ хъуымыхъӕгтӕм та эпикон сюжеттӕ уӕвынад кӕнынц ӕрмӕстдӕр адӕмон аргъӕутты хуызы.

Алантӕ-ирӕттӕ та эпос бахъахъхъӕдтой уӕлдай ӕххӕст ӕмӕ баххӕстгонд хуызы». Ирон нарты эпосы ӕххӕст ӕмӕ хъӕздыг ӕвӕрӕнтӕм йӕ хъус ӕрдардта балхъайраг нартзонӕг М.Ч. Джуртубаев, кӕцымӕ «тыхджын уӕлтӕмӕны ӕнкъарӕнтӕ равзӕрын кодтой ирон эпосы бӕрзонд аивадон ӕргъадтӕ, сюжетты хъӕздыгдзинад, куыд, кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, уӕды онг чи ӕрӕмбырд, уыцы хъӕздыг ӕрмӕг, афтӕ». Ирон «Нартиадӕйы» банысангонд ӕууӕлтӕ иу ӕмӕ дыууӕ хатты нӕ бафиппайдтой ахуыргӕндтӕ. Уыимӕ иумӕ, профессор Цыбырты Людвигы хъуыдымӕ гӕсгӕ, ӕппӕт националон эпикон традициты ахсджиагдзинӕдтӕ бакӕсын раргом кӕнид конкретон эпосы менталон атмосферӕимӕ сюжетты ӕмзӕлынад.

Ахсджиаг у монографийы структурон композици банысан кӕнын. Куыд уырыссаг ӕвзагыл фыст хай, афтӕ англисаг ӕвзагмӕ тӕлмацгонд текст дӕр конд сты бацӕуӕнтӕй, дӕс сӕргонды кӕм ис, ахӕм дыууӕ хайы, кӕронбӕттӕн, гуырахстджын библиографион ранымад. Чиныг ифтонг у бӕлвырдгӕнӕг ӕрмӕджытӕй: фӕцыбыргонд ӕмбарынгӕнӕнты номхыгъдӕй, амонӕг нысӕнттӕй. Рауагъды ӕнӕгуырысхойаг ӕргъадтыл нымад цӕуынц уӕлӕмхасӕнтӕ, кӕцытӕм гӕсгӕ фӕстиуджытӕ арӕзт цӕуы монографион иртасынӕдтӕн. Уыдоны ис цитатӕтӕ, кӕцытӕ хаст сты алантӕ ӕмӕ алантӕ-ирӕтты хӕстӕгдзинады тыххӕй ахуыргӕндтӕ кӕй загътой, ахӕм историон ӕвдисӕндартӕй, афтӕ ма нарты эпос ӕмӕ йӕ генезисы тыххӕй фӕсарӕйнаг, советон ӕмӕ уӕрӕсейаг ахуыргӕндты загъд ныхӕстӕ дӕр. Чиныг фӕлгонцгонд у зындгонд нывгӕнджыты иллюстрацитӕй, фотоӕрмӕджытӕй, афтӕ ма алантӕ кӕмыты уӕвынад кодтой, уыцы территоритӕ ӕвдисӕг, VI ӕмӕ XI ӕнусты арӕзтӕрцӕуӕг картӕтӕй дӕр.

Автор разы у академион, дунеон ӕмвӕзадыл нымадӕрцӕуӕг концепцийыл – нарты эпосы генезис ӕмӕ парахатдзинады тыххӕй. Хъӕуы банысан кӕнын уый, ӕмӕ адӕмы тӕрхонмӕ хастӕрцӕуӕг фарстатӕ ахуыргонд кӕй иртасы корректон формӕйы, зонадон дунейы райстӕрцӕуӕг этикӕйы фӕлгӕттӕй ӕнӕ ахизгӕйӕ, зонад ӕхсӕннацион фыдӕхдзинад кӕй нӕ быхсы, уый фидарӕй нысан кӕнгӕйӕ, ӕмӕ нартзонынады ӕнтыстдзинӕдтӕн та ахъаз кӕндзӕн ӕрмӕстдӕр, зонадон ӕцӕгдзинад нымад кӕмӕ у, ахӕм ахуыргӕндты ӕмгуыстад ӕмӕ ӕмхӕларад.

Уӕдӕ афтӕ, Цыбырты Людвигы монографи «Осетинская Нартиада. Мифологические истоки и ареальные связи» (Ossetian Nartiada. Mithological sources and areal links) англисаг ӕвзагмӕ тӕлмацӕй басгуыхт, куыд нартзонынады рӕзты хъуыддаджы нырыккон этапы  «ног ныхас», афтӕ.

ХЪУЫСАТЫ Зӕлинӕ,
филологон зонӕдты кандидат, Уӕрӕсейы зонӕдты академийы Цӕгат Ирыстоны гуманитарон иртасӕнты  институты хистӕр зонадон кусӕг

Материал опубликован в газете "Владикавказ" от 27 07 2022 г.